"Η πραγματικότητα είναι το πεδίο επαλήθευσης των ιδεών. Κάθε θεωρία που προσπαθεί να εξηγήσει τον κόσμο υποβάλλεται στη βάσανο της πραγματολογικής επαλήθευσης. Τα δεδομένα που απορρέουν από τον πραγματικό κόσμο καθώς και τα γεγονότα κάθε αυτά αποτελούν το αδιάψευστο τεκμήριο της αλήθειας. Διότι η αλήθεια είναι αντικειμενική, αυθύπαρκτη, και εύκολα κατανοητή. Ας αφήσουμε λοιπόν τους σκαπανείς της αλήθειας να μας βγάλουν από τα σκοτάδια της πλάνης οδήγοντας μας στο φως ολόκληρης της ύπαρξης."
Η παραπάνω θέση θα μπορούσε να υπάρχει τόσο σε ένα δοκίμιο επιστημονισμού όσο και σε ένα φυλλάδιο παραθρησκευτικής οργάνωσης. Το περιεχόμενο αυτής της θέσης διαφοροποιείται με βάση το ποιός την εκφέρει. Οι "σκαπανείς της αλήθειας" στον θρησκευτικό λόγο είναι όλοι όσοι κατέχουν και διαδίδουν την υπερφυσική αλήθεια κάποιου θρησκευτικού συστήματος. Αν το θρησκευτικό σύστημα είναι το χριστιανικό τότε αυτοί είναι οι μαθητές του Χριστού, οι επονομαζόμενοι πατέρες της εκκλησίες και όλοι οι παλαιοί και σύγχρονοι ιεραπόστολοι. Στον επιστημονικό λόγο, είναι οι θεμελιωτές των νεώτερων φυσικών επιστημών, οι καθηγητές στα πανεπιστήμια, οι εργαζόμενοι στα ερευνητικά κέντρα, και όλοι όσοι επικοινωνούν την επιστημονική γνώση στο πλατύ κοινό. Η εξ'αποκαλύψεως αλήθεια διαφέρει ποιοτικά από την αλήθεια της επιστημονικής μεθόδου, ωστόσο το πλαίσιο μέσα στο οποίο διαχέεται και διαμορφώνει συνειδήσεις είναι κοινό.
Η θέση που αναφέραμε στην αρχή του κειμένου έχει ασαφές περιεχόμενο. Η περιβόητη αλήθεια μπορεί να είναι είτε αυτή της επιστήμης, είτε αυτή της θρησκείας, είτε και οι δύο, είτε κάποια άλλη. Το πλαίσιο όμως το οποίο περικλείει το περιεχόμενο έχει κάποια σαφή χαρακτηριστικά. Επομένως, αδυνατούμε να προσδιορίσουμε υλικά αυτή τη θέση όμως μπορούμε εύκολα να την προσδιορίσουμε ειδολογικά. Αν το υλικό της είναι η εμπιστοσύνη στην επιστημονική πρόοδο, η πίστη στον τρισυπόστατο Θεό, η κάτι άλλο, αυτό δε μας εμποδίζει στο να προσδιορίσουμε το είδος της. Το είδος της λοιπόν έχει έντονο το στοιχείο της ιδεολογίας.
Μα πως είναι δυνατόν να είναι ιδεολογική μια θέση που εκκινεί από την προκείμενη "Η πραγματικότητα είναι το πεδίο επαλήθευσης των ιδεών."; Ας εξετάσουμε πιο αναλυτικά αυτή την προτάση. Τι είναι η πραγματικότητα; Πολύ γενικά, θα μπορούσαμε να απαντήσουμε ότι η πραγματικότητα είναι το "είναι" σαν μια ολότητα. Όλα όσα "είναι", είτε έχουν υλική υπόσταση είτε όχι συνθέτουν αυτό το όλον που ονομάζουμε "πραγματικότητα". Ωστόσο, αν δεχτούμε τον παραπάνω ορισμό τότε συμπεραίνουμε ότι πραγματικότητα είναι όλα όσα είναι, και πραγματικότητα δεν είναι όλα όσα δεν είναι. Επομένως η πραγματικότητα είναι σύμφυτη με το "είναι". Το "μη είναι" αδυνατούμε να το συλλάβουμε διότι αν το κάναμε θα γινόταν κι αυτό μέρος του "είναι".
Το "είναι" δεν είναι πάντοτε συνυφασμένο με ότι μπορούμε να συλλάβουμε, αλλά ότι μπορούμε να συλλάβουμε αυτομάτως είναι η γίνεται μέρος του "είναι". Μια ιδέα η ένα συναίσθημα είναι μια αφαιρετική απεικόνιση του "είναι" της βιολογίας του εγκεφάλου μας. Η αφαιρετική αυτή απεικόνιση έχει ως βάση κάποιους επιστημονικούς ορισμούς, οι οποίοι περιγράφουν συμβατικές οντότητες όπως οι συνάψεις, τα κύτταρα, τα μόρια, τα άτομα, και τα κουάρκ. Οι ορισμοί αυτοί έχουν ως βάση τη γλώσσα. Η γλώσσα αναπτύσεται οργανικά κατά την εξέλιξη της κοινωνίας. Εμείς έχουμε μάθει από νεαρή ηλικία την γλώσσα της κοινωνίας στην οποία γαλουχηθήκαμε, και σκεφτόμαστε με αυτήν. Η κοινώς αποδεκτή γλώσσα είναι μια άτυπη σύμβαση μεταξύ των μελών της κοινωνίας. Η κοινωνία δημιουργεί συμβάσεις. Εν κατακλείδι, θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε πως η ίδια η αντίληψή μας για το "είναι", εμάς και τον κόσμο που μας περιβάλλει, βασίζεται στην αποδοχή και την υιοθέτηση κάποιων κοινωνικών συμβάσεων. Κατα μία έννοια, το "είναι" όπως το αντιλαμβανόμαστε είναι προιόν μιας κοινωνικής σύμβασης. Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως η ίδια η πραγματικότητα είναι ένα κοινωνικό κατασκεύασμα.
Αυτά συμβαίνουν όταν προσπαθούμε να σημασιολογήσουμε λέξεις έξω από το πλαίσιο στο οποίο αναφέρονται. Και η λέξη "πραγματικότητα" είναι τόσο γενική και αφηρημένη που κάνει τα πράγματα ακόμα πιο δύσκολα. Η σημασιολόγησή της θα ήταν ίσως πιο εύκολη αν η λέξη εκφραζόταν μέσα σε ένα σαφές πλαίσιο, για παράδειγμα "η πολιτική πραγματικότητα της Γαλλίας", η "η πραγματικότητα των υποατομικών σωματιδίων". Σε αυτή την περίπτωση θα είχαμε ένα απόλυτο σημείο αναφοράς. Αντ'αυτού η "πραγματικότητα" όπως αυτή αναφέρεται στην πρόταση που εξετάζουμε είναι μια έννοια αίολη και ασαφής. Επειδή όμως ο ανθρώπινους νους δεν αποδέχεται εύκολα τις ασάφειες, όπου δεν ευδοκιμεί η λογική τα ηνία παίρνει η διαίσθηση.
Αυτό συχνά το γνωρίζουν όσοι διατυπώνουν αυτά τα λογύδρια. Τόσο ο θρησκευτικός λόγος όσο και ο επιστημόνικος προσλαμβάνονται διαισθητικά από τον αποδέκτη. Μάλιστα, έχουν την ικανότητα να προγραμματίσουν το μυαλό κάποιου με σκοπό να τον κάνουν αποδέκτη. Ο πολιτικός λόγος επίσης έχει αυτή την ικανότητα σε υπέρμετρο βαθμό. Οι εκάστοτε φορείς της αλήθειας, η θρησκεία, η επιστήμη, η πολιτική, έχουν την τάση να διαμορφώνουν τις ιδέες ενός ατόμου. Αυτη η διαμόρφωση συμβαίνει σταδιακά, και κάθε στάδιο πατάει πάνω στο προηγούμενο. Το άτομο αντιλαμβάνεται αυτόν το σχηματισμό ιδεών μεσ'το κεφάλι του σαν μια πιστή αναπαράσταση της πραγματικότητας. Σαν κάτι το αυτονόητο, φυσιολογικό και πηγαίο.
Ο χριστιανός θεωρεί την γέννηση του σύμπαντος και της ζωής από τον τριαδικό Θεό σαν κάτι το πραγματικό. Αυτό συμβαίνει διότι από πολύ νεαρή ηλικία έχει εκτεθεί σε ερεθίσματα προερχόμενα από τον αυτοαποκαλούμενο φορέα της αλήθειας που ονομάζεται οργανωμένη θρησκεία. Δεν πιστεύει στην ύπαρξη του Θεου. Την αποδέχεται ως βασικό στοιχείο της πραγματικότητας. Τους τελευταίους αιώνες, οι δυτικές κοινωνίες έχουν αποκαθηλώσει τη θρησκεία. Στο βάθρο της αυταπόδεικτης αλήθειας έχουν ανεβάσει την επιστημονική γνώση. Τα παιδιά στο σχολείο διδάσκονται μαθηματικά και φυσικές επιστήμες, προσλαμβάνοντας μεθοδικά την τρέχουσα επιστημονική πραγματικότητα ως την ίδια την πραγματικότητα. Μια νέα γενιά φονταμεταλιστών του "πραγματισμού" αναθρέφεται. Αυτοί οι εκκολαπτόμενοι σταυροφόροι του ορθολογισμού έχουν την τάση να αποδίδουν μεταφυσική υπόσταση σε απλές συμβάσεις όπως οι αριθμοί, τα σωματίδια, και η επιστημονική μέθοδος. Η επιστημονική μέθοδος κάθε αυτή είναι ένα αξιόπιστο εργαλείο κατανόησης του φυσικού κόσμου, δεν παύει όμως να είναι συμβατικό. Κι όπως κάθε τι το συμβατικό πηγάζει από μια ιδέα, διαφορετικά δεν θα ήταν συμβατικό. Οι αυτοαποκαλούμενοι πραγματιστές λοιπόν, είναι ιδεολόγοι κι ας μην το γνωρίζουν.
Ο Θεός-δημιουργός, η επιστημονική μέθοδος και η δημοκρατία, είναι τρείς ιδέες οι οποίες έχουν επηρεάσει σημαντικά την δυτική ιστορία. Το γεγονός ότι αυτές οι τρείς ιδέες έχουν μεταξύ τους διαφορετικό περιεχόμενο και διαφορετική ουσία δεν αναιρεί το ότι και οι τρείς είναι κοινές ως προς μια βασική τους ιδιότητα. Και οι τρείς είναι πρωτίστως ιδέες. Οι περρισότεροι βέβαια αποδέχονται ως ιδέα μόνο τη δημοκρατία. Ο μεν προσωπικός Θεός του κάθενος αποτελεί για αυτόν ένα αναπόσπαστο και βασικό στοιχείο της πραγματικότητας, το υπέρτατο ον. Η δε επιστημή τη σήμερον ημέρα είναι ο επίσημος φορέας πραγματολογικής επαλήθευσης των πάντων. Όταν κάτι κριθεί αντιεπιστημονικό η ακόμα και "μη επιστημονικό" αυτομάτως υποβαθμίζεται στα μάτια της κοινής γνώμης και εξοστρακίζεται. Η επιστημονική γνώση είναι μια ιδεολογία. Στα μάτια μας η ιδεολογία αυτή φαίνεται πιο αξιόπιστη από τις άλλες διότι έχει ως βάση πιο ισχυρά αξιώματα. Η επιστημονική μέθοδος μας βοηθάει να αποκτήσουμε γνώση για τον φυσικό κόσμο αλλά δεν παύει να αποτελεί ένα αξίωμα στο διανοητικό οικοδόμημα της γνώσης που ονομάζουμε επιστήμη. Στη θέση του θα μπορούσε να βρίσκεται κάποιο άλλο, ίσως λιγότερο εποικοδομητικό.
Πίσω από κάθε τι που έχουμε στο μυαλό μας βρίσκονται ένα η περισσότερα αξιώματα. Τα αξιώματα είναι μεταξύ άλλων ιδέες, νοητικές συλλήψεις του υποκειμένου κι όχι στοιχεία της αντικειμενικής πραγματικότητας. Συνεπώς το κάθε τι βασίζεται πάνω στις ιδέες του υποκειμένου, τίποτα δεν είναι αυθύπαρκτο, τίποτα δεν υπάρχει στο μυαλό του υποκειμένου ανεξάρτητα από τις ιδέες με τις οποίες το προσεγγίζει. Αντικείμενα που φαινομενικά είναι ιδεολογικά ουδέτερα, όπως για παράδειγμα ένα τραπέζι, δεν υπάρχουν πραγματικά με τη μορφή που τα αντιλαμβανόμαστε.
Ένα ξύλινο τραπέζι δεν είναι τίποτα περισσότερο από κομμένα και επεξεργασμένα ξύλα, τετμημένα σε πλάκες οι οποίες ενώνονται μεταξύ τους με έναν συγκεκριμένο τρόπο. Ο συγκεκριμένος αυτός τρόπος βασίζεται στην ιδέα κάποιου γεωμετρικού σχήματος, φερειπείν τετραγώνου, παραλληλογράμου η κύκλου. Ένα τραπέζι μπορεί να κατασκευαστεί με διάφορους τρόπους, με διαφορετικά σχήματα, υλικά, και λεπτομέρειες. Κάθε τεχνίτης πριν σχεδιάσει ένα τραπέζι ανακαλεί την ιδέα του τραπεζιού, όπως αυτή έχει διαμορφωθεί στο μυαλό του μέσα από τις παραστάσεις που περιέχουν τραπέζια. Ένας απλός άνθρωπος μόλις βλέπει ένα τραπέζι σχηματίζει μια καινούρια εντύπωση η οποία εμπλουτίζει τις παραστάσεις του και συχνά επαναδιαμορφώνει την ιδέα "τραπέζι".
Η ιδέα "τραπέζι" δεν επηρεάζεται μόνο από την εμπειρία μας αλλά και από την λέξη-έννοια "τραπέζι" την οποία αποδεχόμαστε σαν στοιχείο της γλώσσας που μιλάμε. Κάθε στοιχείο της γλώσσας μας έχει τη δική του σημασία η οποία διαμορφώθηκε μέσα από την εμπειρία της κοινωνίας μας. Αποδεχόμενοι τον εαυτό μας ως μέλος του κοινωνικού συνόλου δεν αποδεχόμαστε μόνο την γλώσσα την οποία μιλάμε αλλά και τις κοινώς παραδεκτές έννοιες των αντικειμένων, οι οποίες διαμορφώνουν σε σημαντικό βαθμό τις ιδέες μας γι'αυτά. Έτσι, ακόμα κι αν κάποιος δεν έχει δει ποτέ στη ζωή του κάποιο τραπέζι, έχει σχηματισμένη την ιδέα του τραπεζιού στο μυαλό του, μέσα από τις περιγραφές άλλων ανθρώπων.
Οι ιδέες παίζουν νευραλγικό ρόλο τόσο στην πρόσληψη όσο και στην διαμόρφωση της πραγματικότητάς μας. Οι περισσότερες ιδέες δεν είναι εμφυτές. Αρχίζουν να σχηματίζονται στο μυαλό του ατόμου από την ηλικία που αρχίζει να αντιλαμβάνεται τον κόσμο όχι μόνο αισθητά αλλά και νοητικά. Με την πάροδο του χρόνου οι ιδέες αλλάζουν μορφή, συσχετίζονται με διαφορετικό τρόπο, ενισχύονται η εκφυλίζονται. Η εμπειρία μας επηρεάζει τις ιδέες μας όσο και οι ιδέες μας επηρεάζουν αυτήν.
Ας σκεφτούμε για λίγο πως θα βλέπαμε τον κόσμο αν το μυαλό μας αδυνατούσε να σχηματίσει ιδέες. Όλα τα πράγματα και οι άνθρωποι που μέχρι τώρα γνωρίζαμε θα έχαναν το νόημά τους. Το τραπέζι δεν θα ήταν πια ένα διακριτό αντικείμενο στο χώρο. Η πρόσληψη του χώρου δεν θα αποτελούνταν από αντικείμενα αλλά από χρωματικές και σχηματικές διαφοροποιήσεις. Τα χρώματα και τα σχήματα δεν θα υπήρχαν σαν ιδέες στο μυαλό μας επομένως θα τα αντιλαμβανόμασταν μόνο σαν διαφορετικές αναλογίες φωτός στο οπτικό μας πεδίο. Δεν θα μπορούσαμε ούτε να συνειδητοποιήσουμε το οπτικό μας πεδίο διότι δεν θα υπήρχε η ιδέα του οπτικού πεδίου στο μυαλό μας. Η ιδέα του εαυτού μας ως ένα υποκείμενο με συνείδηση του εαυτού του και βούληση θα υπήρχε; Σαφώς και όχι. Στην αντιληψή μας θα υπήρχε μόνο η πραγματικότητα.
Όταν οι άνθρωποι αναφερόμαστε στην "πραγματικότητα" σίγουρα δεν εννοούμε κάτι τέτοιο. Δεν είναι αυτή η πραγματικότητά για εμάς. Τι είναι τελικά αυτό που διαφοροποιεί την πραγματικότητά μας από την ιδεολογία; Ρητορικό το ερώτημα.
No comments:
Post a Comment